İdman mərc tətbiqlərindəki “Qaranlıq Nümunələr” istifadəçiləri necə qumar oynamağa davam etməyə məcbur edir
İndi idman mərc oyunları hər yerdədir. Məşhur idmançılarla reklam çarxları televiziya yayımı zamanı və sosial şəbəkələrdə göstərilir. Şərhçilər efirdə canlı olaraq mərc əmsallarını müzakirə edirlər. NBA-nın League Pass yayım tətbiqi azarkeşlərə basketbol oyununa baxarkən canlı mərclər yerləşdirməyə imkan verir.
Bu bum 2018-ci ildə ABŞ Ali Məhkəməsinin əksər ştatlarda idman mərc oyunlarının leqallaşdırılmasını qadağan edən qanunu ləğv etməsindən sonra başladı. İndiyə qədər 30 ştat və Vaşinqton D.C. onlayn idman mərc oyunlarını leqallaşdırıb, və bu yeni yaranmış sənaye artıq 10 milyard dollar dəyərindədir və böyüməyə davam edir. 2024-cü ildə aparılan sorğuya görə, hər beş nəfərdən biri onlayn idman mərc xidmətindən istifadə edir və onların əksəriyyəti bunu smartfon tətbiqi vasitəsilə edir – xüsusən də 1xbet casino kimi populyar platformalar vasitəsilə.
Bu mobil tətbiqlər idman mərc oyunlarını daha sürətli və əlçatan edib. Eyni zamanda, şirkətlərə istifadəçilərin davranışları haqqında geniş məlumat toplamağa imkan verir, bu da insanları mərc etməyə davam etməyə sövq edir – və bu, mütəxəssislərin fikrincə, problemli davranışlara düşməyi asanlaşdırır və buraxmağı daha da çətinləşdirir.
“Bu məhsulları maraqlı və cəlbedici edən xüsusiyyətlər eyni zamanda onları asılılıq yaradan edir,” – deyə Qlazqo Universitetində qumar araşdırmaları üzrə siyasət tədqiqatçısı Header Vardl bildirir.
Asılılığın başlanğıcı
Qumarın istənilən forması asılılıq yarada bilər. Qalib gəlməkdən alınan həyəcan beyindəki mükafat sistemini elə bir şəkildə aktivləşdirir ki, insanın risk qavrayışını dəyişə bilər. Rutgers Universitetində Qumar Araşdırmaları Mərkəzinə rəhbərlik edən Lia Nauer izah edir ki, qumar asılılığının üç mərhələsi var. Əvvəlcə insan udduğu məbləğə həddən artıq önəm verir və daha çox mərc etməyə başlayır. Daha çox oynadıqca, istər-istəməz uduzmağa başlayır və “uduzmanı qovmağa” çalışır – yəni itirdiyi vəsaiti geri qazanmaq ümidi ilə daha çox mərc edir. Bu isə ümidsizliyə və maliyyə, hətta fiziki zərərə aparan bir aşağıya doğru spiral yaradır.
Alkoqol və ya opioid kimi maddələrə olan asılılıq kimi, qumar asılılığı da psixi sağlamlıq pozuntusu sayılır. Lakin bir insanın qumar problemi bu dərəcədə ağırlaşmadan belə zərər verə bilər. Vardl deyir ki, son on ilin araşdırmaları göstərib: “Zərərlər əvvəl düşündüyümüzdən daha geniş və daha çox yayılıb.” Qumar bütöv ailələri və icmaları təsir edə bilər. O, intihar və məişət zorakılığı riskini artırır. Ən faciəvi olan isə – qumar problemləri adətən ən az pula sahib olan insanlar arasında daha geniş yayılıb.
Tədqiqatçılar artıq bəzi ştatlarda onlayn idman mərc oyunlarının leqallaşmasından sonra maliyyə zərərlərini müşahidə edirlər. SSRN-də dərc olunan və hələ nəzərdən keçirilməmiş bir araşdırmada göstərilir ki, bir ştatda onlayn idman mərcləri leqallaşdırıldıqdan dörd il sonra, insanların kredit balı orta hesabla 1% azalır və iflas üçün müraciət etmə ehtimalı 25-30% artır.
Qaranlıq Nümunələr
Qumarın bütün formaları eyni risk səviyyəsini daşımır. Məsələn, dostlarla poker oyunu oynamaq slot maşınları ilə müqayisədə daha az təhlükəlidir. Slotlar uzun müddətdir ki, kazinolar üçün ən böyük gəlir mənbəyidir, çünki onların yüksək asılılıq potensialı var. Uelsdəki Svonsi Universitetində qumar üzrə tədqiqatçı olan Ceymi Torrans bunu bu maşınların inanılmaz sürəti ilə əlaqələndirir – poker və ya blackjack-dən fərqli olaraq, mərcin yerləşdirilməsi və nəticənin məlum olması arasında yalnız bir neçə saniyə keçir. Bu, təcrübəni daha immersiv edir və bəzi oyunçular “qara axın” (dark flow) adlanan trans vəziyyətinə düşə bilirlər – tamamilə oyuna qərq olurlar. Bu sürətli dövrlər düyməyə basmaq və potensial qalibiyyətin dopamin həyəcanı arasında güclü əlaqə yaradır, insanı yenidən oynamağa şərtləndirir.
Əvvəllər idman mərc oyunları daha yavaş olurdu – insanlar əsasən oyun və ya yarışın nəticəsinə şəxsən və ya zənglə mərc edirdilər. Rəqəmsal tətbiqlərlə insanlar artıq günün 24 saatı mərc edə bilirlər və daha kiçik hadisələrə də pul qoyurlar – məsələn, hansı komanda birinci xal qazanacaq və ya biri cərimə zərbəsini qaçıracaqmı. Bu kiçik mərcləri birləşdirib “parlay” adlı böyük mərc forması yaratmaq da mümkündür – bu, böyük uduş potensialı vəd edir, lakin adətən qalib gəlmir.
“İdman mərc oyunları daha da sürətlənir,” – Torrans deyir. “Bu, hələ slot maşınları qədər zərərli deyil, amma bu istiqamətdə inkişaf edir.”
Bununla belə, bu tətbiqlər slot maşınlarının və ya köhnə bukmekerlərin bacarmadığı bir şeyi edə bilir: istifadəçilərin mərc fəaliyyətini inanılmaz dəqiqliklə izləmək. Vardl deyir ki, idman mərc saytları – sportsbook-lar – bir insanın nə vaxt, necə və nə üçün mərc etdiyini təhlil edərək ona hansı təkliflərin göndəriləcəyinə qərar verir. Onun fikrincə, bu cür istehlakçı profilləşməsi bu tətbiqlərin ən narahatedici tərəflərindəndir.
“Təsəvvür edin ki, siqaret şirkətləri hər dəfə bir siqaret çıxardığınız anı bilsəydilər – nə qədər çəkdiyinizi, nə vaxt çəkdiyinizi, hansı şəraitdə çəkdiyinizi tam dəqiqliklə izləyə bilsəydilər,” – deyə o bildirir.
Vardl yaxın zamanda qumarın ictimai sağlamlığa təsiri ilə bağlı bir komissiyaya rəhbərlik edib. Oktyabr ayında “The Lancet” jurnalında dərc olunan hesabatda, o və həmkarları bu tətbiqlərdəki bəzi xüsusiyyətləri “qaranlıq nümunələr” (dark patterns) adlandırıblar – bu, istifadəçinin psixoloji meyillərindən sui-istifadə edərək onun öz maraqlarına zidd davranmasına səbəb olan interfeys dizaynlarıdır. 2022-ci ildə Birləşmiş Krallıqda mövcud olan 10 onlayn qumar tətbiqinin auditi nəticəsində aşağıdakı zərərli və aldatma potensialı olan dizayn praktikaları aşkarlanmışdır:
- Yaş yoxlamasının effektiv olmadığı, çox asan qeydiyyat prosesi
- Əsl minimum məbləğdən daha yüksək standart məbləğlə depozit və ya mərc təklifləri (“ənkorinq” prinsipinə əsaslanaraq)
- Bir kliklə depozit və mərc imkanı
- Çətin tapılan təhlükəsizlik alətləri
- Pul çıxarmaq üçün tələb olunan minimum hesab qalığı
- Əvvəlki mərcdən dərhal sonra yeni mərc təklifi
- Oyun zamanı istifadəçinin nə qədər itirdiyini göstərən funksiyanın olmaması
- Təkliflərin təcili və məhdud olduğunu vurğulayan push-bildirişlər və e-maillər
- Bağlanması çətin və ya heç vaxt tam bağlanmayan (“ölümsüz”) hesablar
Torrans deyir ki, bu cür xüsusiyyətlər istifadəçiləri daha çox vaxt və pul xərcləməyə sövq edir. “Qumar şirkətləri insan beyninin və davranışının necə işlədiyini çox yaxşı bilirlər və bu bilikləri tamamilə gəlir üçün istifadə edirlər,” – deyə o bildirir.